Việc chẩn đoán lao phổi dựa vào xét nghiệm soi đờm trực tiếp đã góp phần quan trọng trong phát hiện nguồn lây chính, tuy nhiên, giới hạn của kỹ thuật này là: độ nhạy không cao (36-43%), vi khuẩn phát triển chậm, mẫu bệnh phẩm soi, cấy bị tạp nhiễm, thành tế bào vi khuẩn có tính kỵ nước do chứa nhiều acid mycolic làm nhuộm tế bào  khó khăn, Soi trực tiếp tìm AFB(+) khi có >10.000 vi khuẩn/ ml mẫu bệnh phẩm, Cấy AFB (+) khi có >100 vi khuẩn/ml mẫu bệnh phẩm.

Chính điều này đã bỏ sót một số lượng đáng kể bệnh nhân không được chẩn đoán lao, đặc biệt ở nhóm người nhiễm HIV, trẻ em và bỏ sót trong chẩn đoán lao đa kháng thuốc. Đối với bệnh lao đa kháng thuốc, khi chẩn đoán phải thực hiện nuôi cấy đờm, mất nhiều thời gian và khó khăn trong vận chuyển mẫu đờm đến các đơn vị chẩn đoán. Chậm trễ trong chẩn đoán và chỉ định điều trị bệnh lao đa kháng thuốc và lao ở người nhiễm HIV, lao trẻ em khiến cho nhiều người bệnh có thể tử vong trước khi được điều trị.

12 /2010: GeneXpert là một kỹ thuật được WHO chứng nhận dùng chẩn đoán bệnh lao và lao kháng Rifamycine.

26/11/2012 BYT ban hành quyết định số 4921/QĐ-BYT. V/v ban hành hướng dẫn quy trình triển khai kỷ thuật Gene Xpert. Để chẩn đoán bệnh lao và lao đa kháng thuốc

• GeneXpert là một kỹ thuật ứng dụng sinh học phân tử, mang tính đột phá, có thể giải quyết được các bất cập trên, cho phép xác định vi khuẩn lao ở mức độ ít với độ nhạy và độ đặc hiệu cao; quy trình thao tác rất đơn giản, kỹ thuật cho kết quả nhanh và cho “kết quả kép”, tức là đồng thời cho biết mẫu bệnh phẩm có vi khuẩn lao hay không, có nhiều hay ít và vi khuẩn có kháng thuốc rifampicin hay không.
• GeneXpert là một kỹ thuật mang tính đột phá tích hợp của 3 công nghệ (tách gien, nhân gien và nhận biết gien) với tên gọi là GeneXpert đã được phát triển trong khuôn khổ hợp tác của tổ chức FIND (Foundation for Innovative New Diagnostics), Cepheid Inc và trường đại học y – nha khoa New Jersey.

Với công nghệ này, máy Xpert MTB/RIF cho phép xác định vi khuẩn lao với độ nhậy rất cao (99% người bệnh xét nghiệm đờm trực tiếp dương tính, 80 % người bệnh xét nghiệm đờm trực tiếp âm tính, 91% với các trường hợp nuôi cấy dương tính và 72,5% với người bệnh nuôi cấy âm). Kỹ thuật cho kết quả nhanh chỉ trong vòng 2 giờ và rất đơn giản cho người dùng. Điều đặc biệt là máy có thể cho kết quả kép, tức là cùng một lần trả lời cho phép biết bệnh phẩm có vi khuẩn lao hay không, có nhiều hay ít và vi khuẩn có kháng với thuốc rifampicin hay không. Kỹ thuật này là bước tiến đột phá trong cuộc chiến phòng chống lao hiện nay đã được Tổ chức Y tế Thế giới chứng thực tháng 12/2010 và khuyến cáo áp dụng trong công tác phòng chống lao:

1. Xpert MTB/RIF nên được áp dụng làm xét nghiệm chẩn đoán ban đầu cho những trường hợp nghi mắc lao đa kháng thuốc hoặc lao đồng nhiễm HIV.

2. Tại những nơi tình hình dịch tễ lao đa kháng thuốc hoặc HIV không cao, Xpert MTB/RIF có thể cân nhắc áp dụng cho những trường hợp xét nghiệm đờm trực tiếp âm tính để tăng phát hiện lao phổi AFB (-).

Về nguyên lý kỹ thuật của xét nghiệm: Kỹ thuật dựa trên tích hợp 3 công nghệ: tách gen, nhân gen và xác định gen.

– Tách gen: Vi khuẩn bị tiêu huỷ bởi sóng siêu âm mạnh. ADN của vi khuẩn sẽ được chiết tách và có hệ thống tự kiểm định chất lượng quá trình chiết tách.

– Nhân gien (khuyếch đại gen): Phản ứng nhân gen gọi là realtime hemi nested PCR là yếu tố quan trọng tạo nên độ nhạy đặc biệt của kỹ thuật.

– Xác định gen:

Các đoạn gien đặc hiệu của vi khuẩn lao và tính kháng rifampicin sẽ được phát hiện và đánh giá dựa trên việc sử dụng 5 primer đặc hiệu và 5 probe phân tử duy nhất để nhận biết sự hiện diện của vi khuẩn lao và tính kháng rifampicin của nó.

Hướng tiếp theo kỹ thuật sẽ sử dụng nhiều primer và probe để nhận biết tính kháng các loại thuốc khác ngoài rifampicin. Hình dưới đây mô tả 5 probe A, B, C, D, E để đánh giá tính kháng rifampicin của vi khuẩn lao.

Thực tế cho thấy, chẩn đoán lao ở người nhiễm HIV rất khó khăn, do các triệu chứng lâm sàng không điển hình, dễ nhầm với triệu chứng của các nhiễm khuẩn cơ hội khác. Với kỹ thuật xét nghiệm chẩn đoán lao nhanh bằng GeneXpert, người nhiễm HIV khi có một trong các triệu chứng ho, sốt, ra mồ hôi đêm hoặc sút cân là đủ điều kiện làm xét nghiệm.

13

Người nhiễm cần phải khạc được đờm hoặc được cán bộ y tế hướng dẫn lấy đờm vì bệnh phẩm chẩn đoán chủ yếu là đờm. Trong giai đoạn thí điểm, Bộ Y tế cho chỉ phép thực hiện ở nhóm bệnh nhân lao nghi kháng đa thuốc, người nhiễm HIV nghi mắc lao và trẻ em nghi mắc lao. Trong giai đoạn thí điểm, các đối tượng trên sẽ được làm xét nghiệm miễn phí. Nếu chẩn đoán là lao hoặc lao kháng đa thuốc, bệnh nhân sẽ được điều trị miễn phí.

Để có thể chẩn đoán sớm bệnh lao ở người nhiễm HIV, các cơ sở điều trị HIV/AIDS cần tích cực sàng lọc triệu chứng nghi lao và chuyển người nhiễm HIV có dấu hiệu nghi lao đến các cơ sở có máy xét nghiệm GeneXpert để được chẩn đoán và điều trị kịp thời, góp phần làm giảm tử vong và nâng cao sức khỏe cho người nhiễm HIV.